Het verhaal achter ’s werelds basisvoedsel

We eten gemiddeld 5,5 kilo rijst per persoon per jaar binnen de Europese Unie. Dat is weinig vergeleken bij de inwoners van bijvoorbeeld Myanmar die de meeste rijst consumeren: zo’n 236 kilo per persoon per jaar . Rijst valt niet meer weg te denken uit ons leven. Het is het dagelijkse basisvoedsel voor meer dan drie miljard mensen wereldwijd . Eén vijfde van de wereldbevolking, ofwel meer dan één miljard mensen, is voor haar levensonderhoud afhankelijk van de rijstteelt. Maar wat weet je eigenlijk van het traject dat plaatsvindt voordat de rijst op jouw bord ligt?

Rijst is een uniek graangewas omdat het kan groeien in een natte omgeving met hoge temperaturen, waar andere granen dat niet kunnen . Het gewas kan nat of droog verbouwd worden . In Nederland eten we rijst uit de natte teelt waarbij de akkers bevloeid worden met een laagje water, zoals in Thailand. Dat kan twee tot vier oogsten per jaar opleveren. Rijst uit de droge teelt zie je veel in Afrika en Zuid-Amerika en levert vaak maar één oogst per jaar op  die niet voor de export bedoeld is.

Er bestaan zo’n 112.000 soorten rijst: basmati-, jasmijn-, wilde -, risotto- en kleefrijst  zijn bekende voorbeelden. Rijst bevat koolhydraten, eiwitten, vitamines B en mineralen, zoals fosfor en kalium. Met name zilvervliesrijst is een goede bron van vezels. De witte variant levert weinig tot geen vezels, omdat het bewerkt is en ontdaan van het vezelrijke vliesje.

Van land naar bord

Ondanks het feit dat er in Europa rijst wordt verbouwd,  zoals risottorijst, eten wij vooral de rijst afkomstig uit de grootste rijst-exporterende landen:  Thailand, India, Vietnam, de Verenigde Staten en Pakistan . Al exporteert India veel rijst, het land produceert grotendeels voor de eigen markt, net zoals China . De rijst die Nederland importeert,  komt vrijwel altijd per schip aan. Dit is een minder milieubelastende vorm van transport dan een vliegtuig, maar zeker niet vrij van CO2-uitstoot. Bij de kleine boer komt het lokale transport tussen zijn rijstveld en de opslag en verwerking vooral aan op mens- en paardenkracht . Vanuit de rijstverwerkende fabrieken gaat de rijst per vrachtwagen naar de havens.

Kleinschalige rijstboer buffelt door

In Azië groeit ongeveer 90 procent van alle rijst en het continent telt ruim 200 miljoen rijstboerderijen, met akkers die meestal kleiner zijn dan 1 hectare. Rijstboerderijen zijn in de regio een belangrijke economische activiteit.  Kleine rijstboeren in bijvoorbeeld Thailand werken vaak met buffels die ze moeten lenen aangezien de aanschaf te kostbaar is. Slechts een enkeling gebruikt een tractor. Het uitplanten en het oogsten van de rijst wordt handmatig gedaan. Dat is fysiek zwaar en precies werk, boeren staan lange tijd gebukt met hun handen en voeten in het water om de rijst op de juiste manier te planten of te oogsten.

Waterverbruik

De rijstteelt is zoals veel landbouwactiviteiten, kwetsbaar voor weersomstandigheden . Denk maar aan het aantal zonne-uren en de watervoorraad. Er is 2000 tot 10.000 liter water nodig voor 1 kilo rijst. Veel kleine boeren in bijvoorbeeld Thailand en Vietnam bevloeien hun akkers met regenwater, terwijl grotere bedrijven in bijvoorbeeld Italië of de VS, continue irrigatie hanteren die ze pompen uit het grondwater of rivieren. Grondwaterstanden kunnen hierdoor sterk dalen, waardoor regionale watertekorten ontstaan waar kleine boeren weer onder te lijden hebben. Dit watertekort kan ook ten koste gaan van omliggende bossen en moerassen.

Giftig spul

Een groot deel van de rijst wordt via de natte methode verbouwd die relatief weinig onkruid geeft. Desondanks zijn er diverse natuurlijke vijanden, zoals bacteriën en insecten , waarvoor bestrijdingsmiddelen ingezet worden. Insecticiden en ontsmettingsmiddelen worden onder meer ook gebruikt tijdens de opslag van rijst. De containers voor transport worden ontsmet met het giftige gas methylbromide. Hiervan kunnen resten achterblijven in de rijst. De nieuwe Voedsel en Warenautoriteit (nVWA) controleert hier streng op en haalt mogelijk besmette rijst van de markt .

De bacteriën die in de natte rijstvelden groeien, veroorzaken het gas methaan. Dit is naar schatting een vijfde van alle methaanuitstoot in de wereld en draagt daarmee aanzienlijk bij aan de uitstoot van broeikasgassen en de versnelling van klimaatverandering. Rijst geeft meer broeikasgassen dan andere granen, maar nog altijd minder dan dierlijke producten.

Arbeidsomstandigheden kunnen beter

In ontwikkelingslanden laten de arbeidsomstandigheden vaak veel te wensen over. Bij de rijstteelt komt er komt onbeschermd en ondeskundig gebruik van bestrijdingsmiddelen voor, wat schadelijk kan zijn voor de gezondheid . Bovendien is kinderarbeid in de rijstteelt nog steeds een structureel probleem . Loonarbeiders die op het land van grote rijstboeren werken, maken lange dagen voor een (te) laag loon en wonen vaak ver van huis, gescheiden van hun familie .

Machteloos

Veel kleine rijstboeren hebben slechts een beperkt stukje land en een lage opbrengst . De prijs die hij voor zijn rijst ontvangt, is laag. Tegelijkertijd zijn zaden, kunstmest en bestrijdingsmiddelen meestal duur. Meestal heeft de boer geen keuze in leverancier en producten, waardoor de prijs zaden en kunstmest hoog kan blijven . Kleine boeren hebben daarom vaak schulden en vullen hun inkomsten aan met geldzendingen van familieleden uit de stad. Al veel rijstboeren zijn vertrokken naar de stad .

Wie zaait, zal oogsten

Dit verhaal over de rijstsector laat zien dat arbeidsomstandigheden, eerlijke handel en milieuzaken beter kunnen. Er zijn verschillende organisaties en keurmerken die zich inzetten voor verbetering. Bij het kopen van rijst kun je letten op keurmerken die rekening houden met milieubelasting (EKO) en eerlijke handel (Max Havelaar) of andere duurzaamheidsaspecten, zodat eerder genoemde negatieve aspecten van de rijstteelt geen of een kleinere rol spelen.

Het (h)eerlijke kookboek de Groene Garde is o.a. gemaakt door Leontien Aarnoudse en uitgegeven door Floortje Dessing (Keff & Dessing Publishing) en werd o.a. verkocht bij Nukuhiva. In 2012 werd de Groene Garde uitgeroepen tot het meeste duurzame kookboek van dat jaar. Ik heb delen van het boek geredigeerd en bovenstaand artikel geschreven.